این نوع تزئین نیز چونان تزئین پیش به صورت ترکیبی و با هنرنمایی دو استاد انجام می شده است، بدین گونه که در قاب وسط قلمدان تصویری را کشیده و سپس توسط استاد مذهب پیرامون آن لبریز نقوش تذهیبی می شد. البته تزئین قلمدان در این شیوه تنها به کشیدن یک صورت ختم نمی شد، چه که گاه چندین صورت در قابهای متعددی در روی قلمدان طراحی می شد و مذهب گر، ما بین آنها را با استادی تمام تذهیب می نمود.

این آثار بیشتر جنبه ی مشخصی داشته و صورتگر، به سفارش و یا درخواست افراد از چهره ی آنان یا چهره ی افراد مورد علاقه ی آنان به صورتگری می پرداخت و استاد مذهب نیز با توجه به سلیقه و ذوق سفارش دهنده و در جهت کسب رضایت خاطر او به قلم فرسایی و هنرمندی می پرداخت.

البته تذهیب وصورتگری گاه با منظره سازی نیز توأم بوده و مناظر مورد نظر در دو جانب غلاف در قابهای بیضی ترسیم می گردیده است.

گروه پنجم

ابری سازان از جمله هنرمندانی هستند که در تزئین قلمدان زحمات قابل توجهی را متحمل شده اند. آنان بااستفاده از شیوه های بدیعی که در امر ابری سازی از خود نشان داده اند، توانستند تنوع و جذابیتی خاص در امر قلمدان سازی از خود به یادگار گذارند. در مورد شیوه ی ابری سازی پیش از این و در بخش بوم سازی مطالبی عنوان شد که در آنجا به شیوه ی ساخت آن اشاره گردید. در واقع ابری سازی در روی قلمدان به عنوان یک تزئین مستقل، از قرن 19 میلادی متداول گشت. در این فن بر تمام سطح قلمدان پوششی از نقوش ابرها و یا رگه هایی مرمرین قرار می  گرفت که این خود جلوه ای با شکوه به قلمدان می بخشید.

البته این نوع نقش آفرینی در روی کاغذی صورت می گرفت و سپس آن را به روی قلمدان می چسباندند. بهترین نوع ابری سازی شیوه ای است که به « ابری مذهب » مشهور می باشد، در این شیوه که ابتکار آن را به «ابوطالب مدرس »نسبت داده اند، بوم قلمدان را با کاغذ ابری پوشانده و سپس با تذهیب شانه ای آن را می آراستند.

آنچه به این نوع قلمدان زیبایی و شکوه می بخشیده است، توالی منحنی های متوازی و در عین حال متوازنی بود که حالت موجهای زیبایی را در صفحه ی قلم دان ایجاد می کرده است و از آنجایی که این امواج با طلای مایع شکل گرفته است درخشندگی خاصی  از خود داشته که در عین سادگی بسیار زیبا به نظر می رسد. البته طرح های روی این گونه قلمدانها منحصر به منحنی های متوازی نبوده است، بلکه با خطوط زیگزاگ ، شکسته و سایر اشکال هندسی که گاه چونان شکل بوته جقه به چشم می آیدنیز تزئین می شده برای تذهیب این گونه خطوط، غالباً درشانه ، به جای دندانه های آن سوزن نصب می کرده و به وسیله ی طلای مایع صفحات مذکور را تذهیب ابری می ساختند. البته امروزه از قلم دانهایی که به این شیوه ساخته شده است کمتر نمونه ای باقی مانده است.

زیبایی تذهیب در سطح قلمدان بستگی به تخصص شخص مذهب کار در یکی از سبک های معمول داشته و مهارت هم اوست که زیبایی و دل انگیزی اثر را رقم می زند. در این نوع  تزئین، استاد مذهب پس از بوم سازی بدنه ، طرح تذهیب مورد نظر خود را در سطح قلمدان و بدنه های جانبی آن پیاده کرده و به وسیله ی قلم موهای ظریف و طلای مایع آن را ترسیم می نماید. در این نقش سازی و تذهیب کاری ها گاه قلمدان با نقش ترنج و سر ترنج و گاه با ترنج و کتیبه تزئین شده است.

این قلمدانها از ارزش و نفاست خاصی برخوردار بوده که از دیرباز تا کنون همچنان در ارزشمندی خود باقی مانده اند و هرچه از عمر آن می گذرد به ارزش و عزت آن افزوده می شود.

2ـ تزئین با ترسیم تذهیب همراه با گل و بوته

همانطور که در گروه گل و بوته از نظر گذشت که چگونه در روی یک قلمدان استاد چهره نگار و استاد گل و بوته ساز به طور مشترک در آفرینش یک اثر بدیع یکدیگر را یاری می دهند، در ترسیم تذهیب به همراه گل وبوته نیز همان شیوه اتخاذ می گردد.

بدین گونه که استاد مذهب در وسط یا کناره های قلمدان یک یا چند قاب بیضی شکل را با خطوط زرین مشخص می کند و سپس تمام بدنه را به تذهیب اختصاص می داده است. پس از آنکه استاد مذهب، قسمتهای مورد نظر خود را تذهیب نمود آن را به استاد گل و بوته سازی می سپارد تا وی در داخل قابها گل و بوته یا گل و فندق و یا گل و مرغ را نقش بزند. این نوع تزئین گرچه گاه به وسیله ی دو استاد صورت می پذیرفته است، ولیکن در نوع خود اثری بدیع و ارزشمند و کمیاب به حساب می آمده و طرفداران و عاشقان بسیاری داشته است. این قلمدانها را «قلمدان گل و مرغ و تذهیب » می نامند.

این تزئین تلفیقی است از چهره نگاری و منظره سازی با گل و بوته . چنانکه ابتدا استاد چهره گر، در قسمتی از سطح رویش قلمدان به تصویر گری پرداخته و پس از پایان کار آن را به استاد گل و بوته ساز داده تا ا و نیز به هنرنمایی در روی قلمدان بپردازد. اصولاً تصویر در قاب وسط قلمدان که غالباً به شکل بیضوی می باشد، ترسیم می شد و مابقی قلمدان به گل و مرغ و بوته سازی اختصاص می یافت. البته در تمامی موارد این فرمول رعایت نمی شد، چه که گاه صورتهای متعددی به فواصل معینی در روی قلمدان طراحی می شد و ما بین آنها را استاد گل و بوته ساز، نقش های مورد نظرش را پیاده می کرد.

در بعضی موارد قلمدانهایی مشاهده شده است که نام و امضای دو استاد یا بیشتر در آن به ثبت رسیده است. و این نشانگر آن است که هرکاری را یک استاد به انجام رسانیده است. ولی در برخی موارد که استاد چهره نگر دستی نیز در هنر گل و بوته سازی داشته است، هردو کار را به تنهایی انجام داده و امضا و نام خود را در پایان کار ثبت کرده است.

نقش این گونه تزئین بر روی قلم دانها از ظرافت و دقت خاصی برخوردار بوده است. گل های مورد استفاده در چنین طرح هایی را بیشتر گل صدپر، زنبق، سنبل ، لاله ، مینا ، نرگس و همچنین شکوفه های مختلف بوده است. البته این طرح ها منحصر به طراحی گل نمی شد، بلکه در لابه لای آن گاه نقش های دلپذیری از پرندگان نیز ترسیم می کرده اند که هریک از پرندگان در حالت های مختلفی دیده می شوند. این حالات گاه پرافشانی ، گاه خوابیده و گاه بی حرکت و آرام ترسیم شده اند. نقش گل و فندق در روی قلم دانهای گل و مرغ و گل و بوته ، بسیار چشم نواز و دل انگیز و نیز هنرمندانه می باشد. این طرح ها همه با رنگهای گوناگون و دل فریبی رنگ آمیزی شده اند که این خود جلوه ای خاص به قلم دانها داده است که برای اهل هنر بسیار جذاب و دوست داشتنی می باشد. این قلمدانها را به نام «قلمدان گل و بوته » نیز می شناسند.

2ـ تزئین با ترسیم گل و بوته زرین

این نوع تزئین همانند تزئینی است که در بالا ذکر شد. یعنی گل ها و مرغ ها و همه مانند طرح تزئینی قبلی است، منتها با این تفاوت در آن تزئین از رنگ استفاده می شد ولی در این نوع، همانگونه که از نام آن پیداست، طرح با طلا ترسیم شده و حتی کارپردازیها و سایه روشنها نیز با طلای مایع انجام می پذیرفت. البته آن چه این طلاکاری را نمایان می کند، رنگ زمینه ی بوم است. در این قسمت رنگ بوم باید به گونه ای انتخاب شود که گل و بوته زرین طراحی شده ، به خوبی نمایان شد ه و به اصطلاحی چشم گیر شوند. بدین لحاظ غالب رنگهایی که برای زمینه ی بوم انتخاب می کند رنگهای : مشکی ، قهوه ای ، زرشکی و گاه شنگرفی می باشند. البته قابل ذکر است که این زرینه کاری گل و بوته ها ، مختص یک قلمدان خاص نبوده است. بدان معنا که دیده شده است، قلم دانهایی را که سطح رویین آن گل و بوته رنگین کار شده است و سطح جانبی آن، جدار زبانه و یا سطح زیرین را با گلو و بوته زرین کامل کرده اند. و این نشانگر آن است که استادان نقاش برای شکوه بخشیدن و زیبا نمودن هرچه بیشتر قلم دانها، از هیچ ذوق و سلیقه و خلاقیتی دریغ نمی ورزیدند. این گونه قلم دانها را نیز « قلم دان گل و بوته زرین » می نامند.

عارفان را گرد هم با خلسه و شور و خلوص        چهره سازی در نوآئین ، بزم عرفان کرده اند

نقاشان گاه به دلیل ارادت و عشق و علاقه ای که به برخی چهره های شاخص و شناخته شده و معتبر عرفانی داشته اند از تصویر آنها در تزئین قلمدان های خود یاری جسته اند. این تزئین که نوعی صورتگری نیز محسوب می شود از آن جهت دارای اهمیت و ارزش می باشد که به ثبت چهره ی عارفان و شعرای عرفانی پرداخته اند، البته تمام این تصویر به صورت واقعی نبوده است بلکه گاه نقاشان به صورت خیالی ، آنگونه که شایسته بوده است تصویری از عارف مورد نظر خویش را در داخل قاب های بیضی روی قلمدان و حتی دو جانب آن ترسیم می کرده است.

نقاش فواصل تصویر را زرنشان سازی می کرده است و به شکوه قلمدان می افزود، این قلمدانها را از آن جهت ترسیم می کرده اند که به عنوان هدیه نمودن به رجال و شخصیتهای عرفانی و نیز سران سلسله های عرفانی مذهبی تقدیم شود و شک نیست ، آنان که این هدیه را دریافت می کرده اند، بسی به آن هدیه افتخار ورزیده و ارزش و مقامش را والا و نیکو می شمرده اند. بیشتر قلمدانهایی که به این شیوه تزئین شده اند را چهره های عارفان و شاعران عرفانی مانند : شاه نعمت الدولی ، سنایی ، نورعلیشاه ، شیخ صفی الدین اردبیلی ، ابراهیم ادهم ، شیخ عطار ، مولوی ، سعدی ،حافظ ، بایزید بسطامی ، شمس تبریزی  و . . .  تشکیل می دهند که هرکدام به سبک و سلیقه ای خاص ، ترسیم شده است. این نوع قلمدان را « قلمدان عرفانی » گویند.

5 ـ تزئین با ترسیم مراسم عروسی

مراسمات ازدواج سنتی ـ ایرانی از جمله موضوعات جالب توجهی است که برخی نقاشان این گروه به ترسیم جزء به جزء آن پرداخته اند . استاد نقش آفرین در این نقاشی همه ی مراسمات را از نامزد کنان تا عقد و عروسی و شب زفاف را به همراه کلیه ی شرکت کنندگان اعم از عروس و داماد و خانواده ی آنان و عاقد و گواهان و نوازندگان و رقاصان و بازی گران و آتش بازان و سایر همراهان را با نهایت دقت و در کمال هنرمندی در روی سطح قلمدان ، کناره ها و گاه در میان زبانه ترسیم کرده است. بدیهی است این گونه آثار به لحاظ حضور بیش از حد جمعیت ، بسیار پرکار و دارای ارزش والایی است. هرچند امروزه این نوع قلمدانها از جمله قلمدانهای نادر و کمیاب محسوب می شوند.

6ـ تزئین با ترسیم حمله جانوران به یکدیگر

یکی از انواع نقاشیهایی که به وسیله ی آن سطح قلمدان تزئین می شده است، نقاشی منظره ی حمله ی جانواران درنده به یکدیگر بوده است. در این نوع نقاشی گاه پرندگان تیز چنگ را می بینیم که به چرندگان حمله کرده و آنان را در زیر چنگال خود به سختی می فشارند. و یا ببری که بانهایت خشم به آهو یا گوزنی حمله برده و گردن آن حیوان را به دندان گرفته است. البته این نوع تصویر سازی فقط به صحنه های این چنینی ختم نمی شده است ، چرا که برخی قلمدانهایی مشاهده شده است که در آن صحنه ی حمله اژدها به حیوانات نیز ترسیم گردیده است. ناگفته نماند که تمام سطح این نوع قلمدان را صحنه های حمله ی حیوانات در بر نمی گرفته بلکه نقاش ، قسمتی یا قسمتهای معینی از قلمدان را به این امر اختصاص می داده و بقیه ی ابعاد قلمدان را با تصویر پرندگان ونیز زرنشان سازی تزئین می کرده است که این عمل به زیبایی و شکوه بیشتر قلمدان کمک کرده است. به این نوع قلمدان اصطلاحاً « قلمدان گرفت و گیر » می گویند.

7ـ تزئین با ترسیم حیوانات وحشی و اهلی

بس فراوان دام و دد کاورده در یک تنگنای            و آدمی را زین نمایش مات و حیران کرده اند

استاد نقاش گاه به جای تصویر سازی از چهره ی انسان ، به تصویر سازی جانوران اهلی و وحشی و نیز انواع پرندگان و مرغان که هریک حالت ووضعیت گوناگونی داشته اند، پرداخته است. این ترسیم به گونه ای دارای ظرافت و زیبایی و بار هنری بالایی بوده است که توجه بسیاری را به خود معطوف کرده. نقاشان این نوع تزئین در واقع دریچه ای از جهان آفرینش را به روی دیده ی مشتاق بیننده گشوده و او را با عظمت و قدرت آفرینش خالق هستی آشنا می نماید، چه که نقاش با ترسیم حیواناتی چون شیر ، پلنگ ، گورخر ، آهو، سگ ، خرگوش ، گاو و انواع مرغان و پرندگان چون ، گنجشک ، طاووس ، کبک ، کبوتر ، طوطی ، مرغ ، خروس ، درنا ، پلیکان ، کلاغ ، . . . نهایت هنر و عشق و ایمان خود را به معرض نمایش می گذاشتند. هرچند این نوع ترسیمات در نوع خود بسیار مشکل و طاقت فرسا و ظریف بوده و آثار خلق شده نیز دارای ارزش در خوری می باشد. این نوع تزئین در روی قلمدان به « دام و دد » نیز مشهور است.

8 ـ تزئین با ترسیم رجال عصر

گاهی به حکم سفارشی که به استادان چهره پرداز می شد، صورت درشت ، چند تن از رجال عصر با ذکر نام آنان ( به خط ریز ) به سطح بدنه و دو پهلوی قلمدان نقش بندی می شد. این رجال گاه ایستاده و یا نشسته ترسیم شده اند که به علت شباهت فراوانی که به اصل صاحب چهره داشته بسیار مورد توجه رجال و شخصیت های مملکتی و حتی پادشاهان قرار می گرفته است. البته در این چهره پردازیها، تزئینات دیگری مانند منظره ، دورنما ، باغ ها و . . . ترسیم می شد ولی به علت زیبایی و نیز درشتی تصویر چهره ی نقاشی شده ، تصاویر دیگر تحت الشعاع قرا می گرفته است. این قلمدانها به قلمدان « تمام چهره » نیز معروف است.

9ـ تزئین با ترسیم پرندگان

در این نوع تزئین نقاش، فقط به ترسیم پرندگان می پرداخته و از ترسیم هر موجود دیگری خودداری کرده تا قلمدان فقط و فقط به تصویر پرندگان اختصاص داشته باشد. این تصاویر در سطح، دو جانب و گاه بدنه ی داخلی قلمدان کشیده می شد و بیشترین پرندگانی که تصویر سازی می شد، پرندگانی بودند که زیبایی و قشنگی اندام ، شکل ، رنگها و پرهای آنان زبانزد عام و خاص بوده است. این نوع قلمدانها بیشتر مورد علاقه ی کسانی قرار می گرفت که به نوعی یا با پرندگان سروکار داشته و یا با آنان انس و الفتی داشته اند. این پرندگان عبارت بودند از : طاووس ، کبوتر ،درنا، خروس ، شانه سر ، بوقلمون ، مرغ و گنجشک .

این قلمدانها که لبریز تصاویر پرندگان بود به قلم دانهای « پرنده نگار » مشهور گشت.

10 ـ تزئین با ترسیم نحوه ی زندگانی مردم

برخی از نقاشان این گروه ، دل به ترسیم زندگانی مردم ایران زمین دادند و دل قلمدان خویش را لبریز آداب و رسوم و نحوه ی زیستن مردم نقاط مختلف این سرزمین نمودند. نقاشان ، با اطلاعاتی که در زمینه ی گونه های زندگانی مردم کسب کرده بودند، به نحوی زندگانی آنان را ترسیم می کردند که گویی انسان د رمیان آنان قرار گرفته و لحظه به لحظه کارهای آنها را از نزدیک می نگرد.

آنچه بیشتر از همه در روی این قلم دانها خود نمایی می کرد، مردمانی بودند با پوشش مربوط به منطقه ی زندگی خو د و با همان شیوه و اسلوبی که زندگی می گذراندند . استاد نقاش سعی می کرد که در تصویر کردن چنین صحنه هایی نهایت امانت داری را حفظ کرده و آنچه را که مربوط به زندگی آنان می شود را در کمال دقت و حوصله ، ترسیم کند.

این تصاویر بیشتر عبارت بودند از :

زنان چادر به سر با روبند و نقاب و چاقچور و مردمانی که با کلاه خانی و قبا و نیز کلاه لری با عبا و عمامه شیر و شکری بودند و گاه زندگی ایلاتی مردمانی را به تصویر می کشیدند که هریک یا به دوشیدن گاوهایشان مشغول بودند و یا به زراعت و گاه برپا نمودن چادرهای ایل.

خلق این همه ظرافت در پهنه ی کوچک قلمدان ، جلوه و شکوهی خاص به قلم دانهایی داده بود که به آنها « قلمدان مردم شناسی » نیز اطلاق می کردند. این نام از آن رو بر چنین قلم دانهایی نهاده شد که خود گواه و معرف معتبری بر نحوه ی زندگانی مردم در اعصار گذشته ، می توانست باشد.

استادان نقاشی در این نوع تزئین مناظر طبیعی را با تمام خصوصیات خود ترسیم می کردند، آنان سطح قلمدان را با کشت زارهای با صفا و چراگاههای سرسبز و نیز شهرها و عمارتهای تاریخی و باستانی و همچنین دریاها ، کوهها ، رودخانه ها و حتی آبشارهای دیدنی مزین می کردند. آنهم بدون آن که نقش یا تصویری از انسان در صفحه ی قلمدان ترسیم شود. البته در برخی از این نوع نقاشی ها ، تصویر کوچکی از چوپانان یا زنان و کودکان روستایی مشاهده می شود. ولیکن نقاشان آنها را جزئی از منظره محسوب کرده و به جهت زیبایی بیشتر نقاشی کرده است. این گونه قلمدان « به قلمدان های منظره نما » معروف می باشد.

2 ـ تزئین قلمدان با ترسیم منظره همراه با گل و مرغ و تصویر

ویژگی این نوع تزئین این گونه بوده است که در میانه ی سطح قلمدان صورت یک زن زیبا را در حال ایستاده یا نشسته درون یک قاب بیضی شکل می ساخته و در بالا و پایین این قاب به ترسیم منظره می پرداختند ، در دو طرف قلمدان نیز دو منظره از ساختمانها یا منظره دریا با تصاویر انسانهایی در اندازه کوچک شامل سواره یا پیاده و . . . به قلم آورده و سرانجام در دو سوی این مناظر را با گل و مرغ سازی تزئین می کردند. چنین قلمدانهایی دارای شکوه و جلوه و زیبایی خاص می باشند که از اواخر دوران ناصرالدین شاه ، ساخت و تزئین آن رواج یافت .

3ـ تزئین قلمدان با ترسیم میدانهای رزم و بزم

صحنه آرایان جنگ اندر چکاچاک نبرد              زنده در تصویر نام پور دستان کرده اند

هرگاه قلمدانی در موضوع میدانهای رزم و مجالس بزم طراحی و نقاشی شده است از جمله آثار بسیار نفیس و در عین حال گرانبها به شمار آمده است. این نوع نقاشی در روی قلمدان و نیز دو جانب آن صورت می گرفته است که به لحاظ طراحی صحنه های جنگ در فضای کوچک و محدود قلمدان و عینیت بخشیدن به حالات سربازان و صف آرایی دو سپاه و نیز نشان دادن حرکات یورشی و گاه هیجان انگیز و خروشناک جنگجویان ، همواره مورد توجه خاص هنر دوستان بوده است.

در این شکی نیست که طراحی این گونه قلمدانها ، کار ساده ای نمی تواند باشد از این رو که به خلق چنین صحنه هایی در پهنه قلمدان می پرداختند، خود از جمله استادان بزرگ نقاشی به شمار می رفتند. از سوی دیگر نقاشان این گروه ، به لحاظ مصور ساختن یک واقعه ی تاریخی ، درثبت آن رویداد برای آیندگان نیز خدمت شایان توجهی از خود نشان داده اند. البته گاه برخی از استادان زبردست و خلاق در طراحی چنین قلمدانهایی به « تضاد آفرینی » دست زده اند. بدان معنا که در کنار منظره هایی از جنگ و رزم ، مجالس عیش ، سرور  بزم را نیز طراحی می کرده اند. آنان سعی شان بر آن بود که در نظر بیننده ، خشونت و هیجان جنگ را با لطافت و زیبایی مناظر عاشقانه و شادمانه بر مرحله ی تعدیل در آورند. علاوه بر آنکه یاد آور این نکته نیز می شوند که در زندگی انسان گرفتاری و سختی و آسایش و خوشی با هم و در کنار هم می باشد . قلمدانهایی که با این موضوع نقش بندی شده اند را « قلمدان رزم » و یا « قلمدان بزم و رزم » می نامیده اند.

لازمه ی پرداختن به مسئله ی چگونگی تزئین قلمدانها ، آنست که به یک تقسیم بندی کلی در مورد آنچه در قبل از آن به عنوان سبک و روش یادشده ، انجام دهیم . در این تقسیم بندی می توان نقاشانی که به نوعی با قلمدان و تزئین روی آن سروکار داشته اند را به شش گروه عمده تقسیم کرد، که به تفصیل به آن اشاره می شود.

گروه اول

شهریاران کیان را با دلیران عجم                                        در کیانی نقش زیب تاج دوران کرده اند

این گروه را نقاشان درباری تشکیل می دهند. نقاشانی که در دربار شاهنشاهان و سلاطینه به امر نقاشی و صورتگری مشغول بوده و عنوان « نقاشباشی » را دارا بوده اند. آنان با هنر خود تصاویر مراسمات و تشریفات سلاطین را در مواقع  گوناگون از جمله اعیاد و مراسمات تاج گذاری ، بارعام ها، شکارگاهها و حتی صورت پادشاهان گذشته را بر روی قلمدانهای کوچک و بزرگ ترسیم می کرده اند.

در این نوع نقاشی ، نقاش باشی به سفارش پادشاه ، علاوه بر تصاویر پادشاهان و پهلوانان ایران باستان در قاف میانه ی غلاف قلمدان ، تصویر سلطان را در حال جلوس با رجال حکومتی نقش بندی می کرده است و گاه نام برخی از شاهان بر سینه ی آنها به خط نستعلیق ریز نوشته می شد.

و جالب اینجاست که این تصاویر با شباهت کامل و رعایت کلیه ویژگیهای چهره و با حداکثر پردازکاری لطیف و ساخت و سازی کاملاً استادانه نقاشی شده است.

از جمله آثار مهم و ارزشمند این گونه نقاشی ها ، می توان اثر پر ارزش « میرزا بابا » نقاش معروف صدر قاجار را نام برد. در این ترسیم که با هنرمندی تمام بر روی قلمدان صورت گرفته است، بارعام فتحعلی شاه را بر تخت طاووس تکیه زده و صدر اعظم، وزراء وقت با دستار، غلام بچه با کلاه، شاهزادگان با ریش های بلند ، دور تا دور شاه را احاطه کرده اند. میرزا بابا این مراسم را که به مراسم « سلام قصر گلستان تهران » مشهور است را با چیره دستی خاص به تصویر کشیده است.

از دیگر قلمدانهای تزئین شده در این گروه ، قلمدانهایی است که روایت شکار حیوانات توسط پادشاهان در شکارگاههای مخصوص می باشد. این نقاشان منظره ی شکارگاهها را در حالی که شکارچیان با تاخت و تاز به شکار حیوانات مشغولند ترسیم کرده اند که بیشتر این شکارچیان را فتحعلی شاه و شاهزادگان و ناصر الدین شاه می باشند که هرکدام به هیئتی در حال شکار کردن می باشند.

به برخی از قلمدانهایی که به این ترسیمات و گاه ترسیمات صورت پادشاهان کیان و قهرمانان شاهنامه در قابهای متعدد ، مزین شده اند قلمدان «  کیانی » نیز گویند.

گروه دوم

این گروه متعلق به نقاشانی بود که عمده ی فعالیتشان به تصویر کردن انسان ، جانوران ، مناظر ، صحنه های جنگ و نیز کشیدن تصاویر رجال و بزرگان بر روی قلمدان مربوط می شد. مجموع قلمدانهایی که توسط نقاشان این گروه ترسیم می شد دارای تنوع و تعدد فراوانی است که هریک دارای نامی و اصطلاحی خاص خود بود که ما با همان عنوان آنها را از یکدیگر باز می شناسیم در این بخش به تعدادی از آن اشاره می شود.

بعد از مراحل آماده سازی سطح قلمدان و ساخت و ساز رنگهایی که مورد نظر است نوبت به ایجاد طرح در روی قلمدان و سپس رنگ آمیزی آن می رسد. این مرحله شاید کامل ترین و در عین حال اساسی ترین مرحله ایست که در میان مراحل سه گانه وجود دارد ، هرچند کلیه مراحل ، چونان زنجیر به یکدیگر وابسته اند ولیکن مرحله نقش آفرینی مهارت ، زبردستی و استادی خاص می طلبد که همین امر، اهمیت ویژه ی این مرحله را سبب شده است.

در همین مرحله است که نقاش ایده ها و آرزوها ، افکار ، داشته های علمی و تاریخی و افسانه ای، امور و علاقه خود و همچنین خواسته های دیگران را به مرحله ظهور رسانده و به تناسب تمایل خویش صحنه ی قلمدان را به نقش ها و طرحهایی جذاب و دل انگیز مزین می سازد.

در این نکته نیز شکی نیست که خلق صحنه هایی چنان ظریف و دل انگیز و در عین حال کاملاً هنری آن هم در روی صحنه ای چنان کوچک، چیزی فرارتر از مهارت و استادی طلب می کرده است. چیزی که ما می توانیم از آن به عنوان "عشق" یاد کنیم . عشقی که سبب شده بود هیچ نقاشی، اسب زیبای قلمدان خویش را بی هدف و خالی از مقصودی والا بر صحنه ی قلمدان هرگز نتازاند.

تنوع و تکثیر طرح ها و نقش ها به گونه ای بوده که هرکدام برای خود نام و نشان و گاه سبکی را رقم زده و پیروان را نیز به خود اختصاص داده اند . آن گونه که تحقیق و تفحص برخی از قلمدان شناسان نشان می دهد مجموع طرح ها و نقش هایی که در روی قلمدان پیاده شده چیزی در حدود 30 الی 34 نوع می باشد که همگی از ویژگیهای منحصر به فردی برخوردار هستند.

اما آنچه در این مبحث به آن اشاره خواهد شد، همه ی آن شیوه ها و روشها نخواهد بود، بلکه سعی شده است نامی از معتبرترین ، متداول ترین و مشهورترین آنها باشرحی مختصر از چگونگی نقش پذیرشان آورده شود تا معین گردد که قلمدانهای خام و بی نقش را درچه موضوعاتی مورد تزئین و ترسیم قرار داده اند.

هرکدام از رنگهایی که به نوعی نام آن در مطالب پیشین آمد، به روش و طریقی خاص ساخته و آماده می شد. مواد اولیه ی تمام این رنگها، همانگونه که گفته شد موادی کاملاً معدنی و طبیعی بوده که تهیه ی این مواد نیز به شیوه و اسلوب خاصی صورت می پذیرفته است.

در این بخش از مبحث رنگسازی مناسب دیده شد که به روشهای ساخت برخی از رنگها اشاره شود .

1ـ رنگ سفید : معمول ترین روشی که برای تهیه ی این رنگ مطرح است استفاده از سفیداب سرب است. پس از کوبیدن سفیداب آن را از صافی نرم می گذرانند. سپس آن را درون ظرفی ریخته و مقداری آب داخلش می ریزند و شروع به ساییدن می نمایند. پس از آنکه به حد مطلوب ساییده شد مدتی زمان لازم است تا محلول آب و سفیداب ته نشین شود. سفیداب به حکم سنگینی که دارد در ته ظرف روی هم انباشته می شود و آب سطح رویین ظرف می آ ید. حالا نوبت آن رسیده است که به آرامی آب اضافی را خارج کنند. این کار چند بار تکرار می شود تا آب اضافی از سفیداب ساییده شده خارج شود. پس از این عمل قدری صمغ عربی به آن اضافه می نمایند و می گذارند تا خشک شود. آنچه بدست می آید خمیر سفید رنگ خشک شده ای می باشد که مورد استفاده واقع می شود.

2ـ رنگ زرد : مواد اصلی تشکیل دهنده ی این رنگ ، زعفران است. بدین لحاظ که یک مثقال زعفران ریشه دار قرمز را خوب سائیده و در یک سیر آب می ریختند، پس آن را به شیشه ای دربسته منتقل کرده و مدت 3 روز در معرض تابش آفتاب قرار می دهند. در مدت این 3 روز زعفران به کلی رنگ انداخته و باعث می شود آب داخل شیشه به رنگ زعفران مبدل شود. پس از عبور محلول از صافی آن را در ظرفی دیگر ریخته تا املاح شناور آن به کلی ته نشین شود. از این پس محلول برای رنگ آمیزی آماده است.

3ـ رنگ سبز : این رنگ خود به سه گونه تقسیم می شود که به شرح زیر است :

الف ) سبز چمنی ـ از مخلوط کبودک یا رنگ کبود با آب گل زرد بدست می آید. پس از مخلوط این دو ماده آن را صاف کرده و مورد استفاده قرار می دهند.

ب ) سبز زنگاری ـ بدست آوردن این رنگ ، احتیاج به زمانی طولانی دارد چه که این رنگ در اثر فعل و انفعالات شیمیایی بدست می آید، بدین معنا که برای فراهم آوردن آن باید چند صفحه مسی تمیز را در چاله ی کوچک نمناکی قرار داد و سپس روی آن را سرکه ناصاف ریخته تا صفحات مسی در زیر این سرکه ها پوشیده شوند، به مدت یک ماه باید که سر این چاه پوشیده بماند، پس از آن که یک ماه گذشت ، رنگ دلخواه در روی صفحات مسی ایجاد می گردد. با برداشتن آن ، رنگ سبز زنگاری مورد نظر بدست می آید.

ج ) سبز سیلو ـ برای بدست آوردن این رنگ ، سنگ معدنی سبز را کوبیده ، به شکل پودر در می آورند و آن را با سریشم صاف آمیخته تا به حالت خمیر در آید . خمیر را در روی سنگ صاف و تمیزی قرار داده و با سنگ صاف دیگری آن را به تدریج نرم می نمایند و سپس در کاسه ای لعابی می ریزند تا خشک و قابل استفاده شود.

4ـ رنگ آبی : لاجورد نرم شده را در آب ریخته و صبر می کنند که پس از مدتی مواد اضافی آن به روی آب بیاید. آنچه می ماند اصل ماده ی رنگینی است. برای تبدیل آن به رنگ آن را با صمغ عربی خمیر می کنند و پس از مالش زیاد، با آب صمغ آنقدر رقیق می کنند تا قابل استفاده شود.

5 ـ رنگ سرخ : این رنگ را معمولاً از لاک می سازند. لاک صمغ سرخ رنگی است که در هندوستان از درختان بدست می آید بدین منظور لاک کوبیده شده را در آب می پزند، سپس از مواد بدست آمده برای نقاشی استفاده می کنند.

6 ـ رنگ گلگون : از ترکیب رنگ لاک و زعفران بدست می آید. هرقدر زعفران ترکیبی آن بیشتر باشد رنگی که بدست می آید خوشایند تر و بهتر است.

7 ـ رنگ سیاه : این رنگ با ترکیب مواد گوناگون بدست می آید که هریک از این مواد خاصیتی داشته که همین خاصیت باعث می شود که رنگ بدست آمده از ثبات و نیز مقاومت بالایی برخوردار باشد. برای تهیه رنگ سیاه از دوده استفاده می شده است. بدین طریق که ابتدا چراغی را پر از روغن خالص کتان می کردند و فتیله ی پنبه ای محکمی را در داخل چراغی می گذاشتند. چراغی را در محلی دور از وزش باد روشن می کردن تا در کمال آرامش به عمل سوختن بپردازد. در این چراغ به جای لامپ از سبوی شکسته استفاده می شد. دود حاصل از سوختن در داخل بدنه ی این لوله جمع می شد، سپس دوده را با پر مرغی از دیواره ی سبو جدا کرده و روی کاغذ می ریختند . کاغذ را در خمیری قرار داده و خمیر رادر تنور گرمی می گذاشتند تا چربی آن به صورت غیر مستقیم بسوزد. پس از سوختن چربی دوده را از تنور بیرون می آوردند و مقدار 10 گرم از آن را با 20 گرم صمغ عربی تمیز، به مدت 3 شبانه روز در آب می جوشاندند. پس از سرد شدن با دوده سائیده شده مخلوط می کردند تا و به حالت پودر در آید. سپس 500 گرم مازوی رسیده ی بی سوراخ را مثل گندم و جو به مدت 5 روز در آب می خیساندند و در آفتاب می گذاشتند تا شیره ی آن کاملاً بیرون آید و شیره حاصله را قطره قطره به دوده اضافه می کردند. سپس 5 گرم زاک ترکی را که گوگرد آن به وسیله ی حرارت از بین رفته ، نرم ساییده و به دوده اضافه می کردند. پس از آن قدری آب حنا ، آب زعفران ، گلاب ، عرق نسترن و نمک و اندکی مروارید و مرجان سوده و مقداری زر و سیم ، مس و برنج حل و شنجرف و لاجورد را به دوده اضافه می کردند. پس از این اضافات رنگ سیاه آماده ی استفاده می شد.

چنانچه ملاحظه شد بوم سازی و نیز رنگ سازی در ایران با وسایل ، مواد و لوازم بسیار ابتدایی و ساده و نیز صبر و حوصله ای بی نظیر ساخته و انجام می گرفته است. ولیکن با این همه شاهد خلق آثار پس نادر و شگفت انگیز و بسیار ارزشمند در عرصه ی قلمدان سازی ، می باشیم.

ولی امروزه کمتر کسی وقت و حوصله و دقت خویش را در راه اینگونه ساخت و ساز مصرف خواهد کرد. چه که در حال حاضر باوجود مسائلی علمی و فنی پیشرفته دیگر نیازی به این گونه مشقت ها احساس نمی شود.

هرچند با تمام این پیشرفتها و فن آوریها، ظرافت زیبایی ، شکوه و ارزش قلمدانهایی که در اعصار گذشته خلق شده اند هرگز و هرگز تکرار نخواهد گردید.

دومین مرحله ی قبل از نقش پذیری ، رنگ و رنگسازی است. این بخش به علت اهمیت ویژه ای که دارد از دیرباز مورد توجه خاص نقاشان و زرین سازان قلمدان بوده است. آنان سعی می کرده اند تحت هر شرایطی که شده رنگهایی برای تزیین قلمدانها به کار ببرند که از نوع مرغوب و با کیفیت باشد تا ارزش و مقام هنرشان تا سالهای سال ماندگار بماند. البته رنگ سازی مبحثی مشکل و در عین حال پیچیده ای است که برای بدست آوردن و تهیه ی آن ، بایستی زمانی طولانی صرف کرد, علاوه بر اینکه ، دانستن قواعد ، فنون ، مقادیر و تناسبات نیز لازمه ی بی چون و چرای این فن می باشد.

رنگهایی که نقاشان برای رنگ آمیزی به کار می بردند همه از رنگهای معدنی بوده و بدین لحاظ از ثبوت بسیار بالایی برخوردار بودند و همین نقطه ای مثبتی بود که نقاشان را به سمت ساخت و ساز آن سوق می داد. تمام قلمدان هایی که در زمان های پیش رنگ آمیزی شده اند همه به وسیله ی چنین رنگهایی بوده اند.

رنگهایی که رقیق کردنشان با آب به سهولت انجام می گرفت و از این رو به رنگهای آبرنگی نیز مشهور بود، ولی آنگونه که معلوم است کمتر قلمدانهایی را می توان پیدا کرد که از آن زمانها باقی مانده باشد و به وسیله ی رنگهای روغنی رنگ آمیزی شده است و این نشانه گر آن است که رنگ آمیزی به وسیله ی رنگهای روغنی بسیار کم در میان نقاشان آن زمان متداول بوده است.

تقسیم بندی رنگها

نقاشان برای سهولت انتخاب و نیز با توجه به کاربرد رنگها ، آنها را به گونه های مختلفی تقسیم می کردند که عمده ترین تقسیم آنها به رنگهای « جسمی و روحی » خلاصه می شد.

الف ـ رنگهای جسمی : رنگهای جسمی به رنگهایی اطلاق می شد که غیر شفاف بودند و به عبارتی خاصیت « حاجب ماورائی » یا « درون پوشی » داشتند که از آن جمله می توان رنگهای زیر را نام برد.

1ـ رنگ سفید ( سفیداب )    

2ـ رنگ زرد ( زعفران )        

3 ـ رنگ نارنجی ( از سرنج که از سرب سوخته می گرفتند )

4 ـ رنگ شنجرف

5ـ رنگ سبز         

6 ـ رنگ قهوه ای مایل به قرمز ( گِل اخرا )

ب ـ رنگهای روحی : این دسته از رنگها ، رنگهایی هستند که شفاف بوده وبه اصطلاح درون نما می باشند که از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1ـ رنگ آبی ( این رنگ در حقیقت هم جسمی است و هم روحی ـ البته بستگی به غلظت ورقت آن دارد ) 2 ـ رنگ سیاه ( از دوده استفاده می شده است ) 3ـ رنگ قرمز (قرمزی که بوسیله ی قرمز دانه بدست می آمده است. قرمز دانه کرمی است ریز که در کناره های دریای خزر موجود است . قرمز دانه را در شراب می جوشانده اند و پس از ته نشین شدن آن را خشکانیده و گاهی با گچ نیز مخلوط می کرده اند .)

البته مبحث تقسیم بندی رنگها را نقاشان و رنگ سازان با توجه به خاصیت ها و حالات آن ، به گونه ای دیگر نیز عنوان کرده اند که عبارتست از:

الف ـ رنگهای ساده. مانند : سرخ ، زرد ، کاهی.

ب ـ رنگهای مرکب. مانند: نارنجی ، سوسنی ، سبز ، مرمری.

ج ـ رنگهای  درهم یا ابری . مانند : آبی و هفت رنگ .