هرکدام از رنگهایی که به نوعی نام آن در مطالب پیشین آمد، به
روش و طریقی خاص ساخته و آماده می شد. مواد اولیه ی تمام این رنگها، همانگونه که
گفته شد موادی کاملاً معدنی و طبیعی بوده که تهیه ی این مواد نیز به شیوه و اسلوب
خاصی صورت می پذیرفته است.
در این بخش از مبحث رنگسازی مناسب دیده شد که به روشهای ساخت
برخی از رنگها اشاره شود .
1ـ رنگ
سفید : معمول ترین روشی که برای تهیه ی این رنگ مطرح است استفاده
از سفیداب سرب است. پس از کوبیدن سفیداب آن را از صافی نرم می گذرانند. سپس آن را
درون ظرفی ریخته و مقداری آب داخلش می ریزند و شروع به ساییدن می نمایند. پس از
آنکه به حد مطلوب ساییده شد مدتی زمان لازم است تا محلول آب و سفیداب ته نشین شود.
سفیداب به حکم سنگینی که دارد در ته ظرف روی هم انباشته می شود و آب سطح رویین ظرف
می آ ید. حالا نوبت آن رسیده است که به آرامی آب اضافی را خارج کنند. این کار چند
بار تکرار می شود تا آب اضافی از سفیداب ساییده شده خارج شود. پس از این عمل قدری
صمغ عربی به آن اضافه می نمایند و می گذارند تا خشک شود. آنچه بدست می آید خمیر
سفید رنگ خشک شده ای می باشد که مورد استفاده واقع می شود.
2ـ رنگ
زرد : مواد اصلی تشکیل دهنده ی این رنگ ، زعفران است. بدین لحاظ
که یک مثقال زعفران ریشه دار قرمز را خوب سائیده و در یک سیر آب می ریختند، پس آن
را به شیشه ای دربسته منتقل کرده و مدت 3 روز در معرض تابش آفتاب قرار می دهند. در
مدت این 3 روز زعفران به کلی رنگ انداخته و باعث می شود آب داخل شیشه به رنگ
زعفران مبدل شود. پس از عبور محلول از صافی آن را در ظرفی دیگر ریخته تا املاح
شناور آن به کلی ته نشین شود. از این پس محلول برای رنگ آمیزی آماده است.
3ـ رنگ
سبز : این رنگ خود به سه گونه تقسیم می شود که به شرح زیر است :
الف ) سبز
چمنی ـ از مخلوط کبودک یا رنگ کبود با آب گل زرد بدست می آید. پس از مخلوط این دو
ماده آن را صاف کرده و مورد استفاده قرار می دهند.
ب ) سبز
زنگاری ـ بدست آوردن این رنگ ، احتیاج به زمانی طولانی دارد چه که این رنگ در اثر
فعل و انفعالات شیمیایی بدست می آید، بدین معنا که برای فراهم آوردن آن باید چند
صفحه مسی تمیز را در چاله ی کوچک نمناکی قرار داد و سپس روی آن را سرکه ناصاف
ریخته تا صفحات مسی در زیر این سرکه ها پوشیده شوند، به مدت یک ماه باید که سر این
چاه پوشیده بماند، پس از آن که یک ماه گذشت ، رنگ دلخواه در روی صفحات مسی ایجاد
می گردد. با برداشتن آن ، رنگ سبز زنگاری مورد نظر بدست می آید.
ج ) سبز
سیلو ـ برای بدست آوردن این رنگ ، سنگ معدنی سبز را کوبیده ، به شکل پودر در می
آورند و آن را با سریشم صاف آمیخته تا به حالت خمیر در آید . خمیر را در روی سنگ
صاف و تمیزی قرار داده و با سنگ صاف دیگری آن را به تدریج نرم می نمایند و سپس در
کاسه ای لعابی می ریزند تا خشک و قابل استفاده شود.
4ـ رنگ
آبی : لاجورد نرم شده را در آب ریخته و صبر می کنند که پس از مدتی
مواد اضافی آن به روی آب بیاید. آنچه می ماند اصل ماده ی رنگینی است. برای تبدیل
آن به رنگ آن را با صمغ عربی خمیر می کنند و پس از مالش زیاد، با آب صمغ آنقدر
رقیق می کنند تا قابل استفاده شود.
5 ـ رنگ
سرخ : این رنگ را معمولاً از لاک می سازند. لاک صمغ سرخ رنگی است
که در هندوستان از درختان بدست می آید بدین منظور لاک کوبیده شده را در آب می
پزند، سپس از مواد بدست آمده برای نقاشی استفاده می کنند.
6 ـ رنگ
گلگون : از ترکیب رنگ لاک و زعفران بدست می آید. هرقدر زعفران ترکیبی
آن بیشتر باشد رنگی که بدست می آید خوشایند تر و بهتر است.
7 ـ رنگ
سیاه : این رنگ با ترکیب مواد گوناگون بدست می آید که هریک از این
مواد خاصیتی داشته که همین خاصیت باعث می شود که رنگ بدست آمده از ثبات و نیز
مقاومت بالایی برخوردار باشد. برای تهیه رنگ سیاه از دوده استفاده می شده است.
بدین طریق که ابتدا چراغی را پر از روغن خالص کتان می کردند و فتیله ی پنبه ای
محکمی را در داخل چراغی می گذاشتند. چراغی را در محلی دور از وزش باد روشن می کردن
تا در کمال آرامش به عمل سوختن بپردازد. در این چراغ به جای لامپ از سبوی شکسته
استفاده می شد. دود حاصل از سوختن در داخل بدنه ی این لوله جمع می شد، سپس دوده را
با پر مرغی از دیواره ی سبو جدا کرده و روی کاغذ می ریختند . کاغذ را در خمیری
قرار داده و خمیر رادر تنور گرمی می گذاشتند تا چربی آن به صورت غیر مستقیم بسوزد.
پس از سوختن چربی دوده را از تنور بیرون می آوردند و مقدار 10 گرم از آن را با 20
گرم صمغ عربی تمیز، به مدت 3 شبانه روز در آب می جوشاندند. پس از سرد شدن با دوده
سائیده شده مخلوط می کردند تا و به حالت پودر در آید. سپس 500 گرم مازوی رسیده ی
بی سوراخ را مثل گندم و جو به مدت 5 روز در آب می خیساندند و در آفتاب می گذاشتند
تا شیره ی آن کاملاً بیرون آید و شیره حاصله را قطره قطره به دوده اضافه می کردند.
سپس 5 گرم زاک ترکی را که گوگرد آن به وسیله ی حرارت از بین رفته ، نرم ساییده و
به دوده اضافه می کردند. پس از آن قدری آب حنا ، آب زعفران ، گلاب ، عرق نسترن و
نمک و اندکی مروارید و مرجان سوده و مقداری زر و سیم ، مس و برنج حل و شنجرف و
لاجورد را به دوده اضافه می کردند. پس از این اضافات رنگ سیاه آماده ی استفاده می
شد.
چنانچه ملاحظه شد بوم سازی و نیز رنگ سازی در ایران با وسایل ،
مواد و لوازم بسیار ابتدایی و ساده و نیز صبر و حوصله ای بی نظیر ساخته و انجام می
گرفته است. ولیکن با این همه شاهد خلق آثار پس نادر و شگفت انگیز و بسیار ارزشمند
در عرصه ی قلمدان سازی ، می باشیم.
ولی امروزه کمتر کسی وقت و حوصله و دقت خویش را در راه اینگونه
ساخت و ساز مصرف خواهد کرد. چه که در حال حاضر باوجود مسائلی علمی و فنی پیشرفته
دیگر نیازی به این گونه مشقت ها احساس نمی شود.
هرچند با تمام این پیشرفتها و فن آوریها، ظرافت زیبایی ، شکوه
و ارزش قلمدانهایی که در اعصار گذشته خلق شده اند هرگز و هرگز تکرار نخواهد گردید.